مدرسه- مسجد حیکما (حکمت) در نیجر اثر مشترک استودیو چهار و آتلیه ماسومی[1]
شاید این چندمین بار باشد که نوشته ام را با این ارجاع به بخشی از رمان “رساله ای درباره نادر فارابی” نوشته مصطفی مستور شروع می کنم؛ چه لزومی دارد از دل این تاریخ پر از خشونت، شکوه و عظمتی خیالی استخراج کنیم (نقل به مضمون). حالا ماجرای همین معماری است. معماری ای که ایده اش در حد یک تصویرسازی برای بازنمایی بخشی از تاریخ قابل احترام است اما تکرار یک به یک گذشته و مواجهه ای منفعلانه در برابر مسئله امروزِ جوامع مذهبی، نه تنها خطرِ افتادن به دام سلفی گری را تشدید می کند که معماری را به ساخت دکور تقلیل می دهد و معماری بومی (همساز با اقلیم و برآمده از پتانسیل های محیطی) را هم به دام پوسته های نمایشی کاهگلی می اندازد. مدرسه-مسجد حیکما (حکمت) در نیجر که با الگوبرداری از مدارس اسلامی سده های میانی پس از هجرت پیامبر اسلام طراحی شده، دقیقاً رویکردی بنیادگرایانه (هم در فرم و هم در محتوا) دارد، اگرچه در بیانیه خودنوشتِ طراحان به همنشینی تؤامان اندیشه‌ی غیر دینی (سکولار) و فرهنگ مذهبی در مدرسه های تاریخی اشاره شده اما معلوم نیست این تکرار فرم گذشته قرار است کدام مسئله امروز را حل کند؟ از همه مهمتر این معماری در حکمیت میان تضاد‌های بنیادی اندیشه‌ی غیر دینی و تفکر مذهبی طرف کدام را گرفته؟ باید پرسید کدام وجه این معماری که تکرار گذشته است توانسته امتناع و تعارض میان سنت و سکولاریسم را به امکان وحدت و ادغام یا حتی استقلال و گفتگو بدل کند.
مشکل اصلی این معماری در فهم ناصحیح از سنت است. سنت نه به معنای تکرار گذشته یا حتی مقابله با نوآوری بلکه یک دستگاه فکری است. نظام فکری سنت امکان پاسخ دهی صحیح به نیازهای امروز را ندارد چون با همین نگاه سلفی مآب نتوانسته خود را روزآمد کند و بر همین اساس نوستالژی تصویری آن با تأکید بر دوگانه تعقل و تعبد آن هم به سبک و سیاق قرون گذشته، اثر را به سمت ناب گرایی پوچی سوق می دهد که امروز یارای بقا و تاب آوری در برابر نیازهای جدید را ندارد. این معماری که حاصل همکاری مشترک دو گروه معماری ایرانی و نیجری است، نه تنها امکان اضافه کردن چیزی به سنت را ندارد که امکان فضاسازی های گذشتگان را نیز با قرار دادن المان های جدید در دل ساختار پیشین از بین برده. این مدرسه – مسجد نه می تواند و نه می خواهد گذشته را بازسازی کند و فقط بار تصویری نوستالژیک را به دوش می کشد و نهایتاً می‌تواند از مقام یک معماری کارآمد به یک لوکیشن عکاسی (توریستی) یا فیلمسازی با ژست دگرپذیری برسد؛ همان شکوه و عظمت خیالی از دل تاریخ پر از خشونت و قساوت …
[1] Hikma Religious-Secular Complex by Atelier Masomi and Studio Chahar
تصاویر پیوست همگی از وبسایت استودیو چهار گرفته شده است
