امروزه رشد چشمگیر جمعیت در شهرهای بزرگ ایران بعلاوه مشکلات بازار مسکن، صرف‌نظر از ضرورت‌های سیاست‌گذاری‌های کلان، ارائه راه‌حل‌های مناسب از سوی جامعه معماران را ضرورت بخشیده است. اگرچه اکثریت جامعه معماران معاصر ایران در دودسته کلی پروژه‌های انبوه‌سازی و ویلا سازی‌های شخصی مسئله مسکن را موردتوجه خویش قرار داده‌اند، اما هیچ‌کدام از این دو برخورد معضل مسکن جامعه امروزی کلان‌شهرها را تسهیل نبخشیده است. در وهله نخست، ساخت‌وسازهای انبوه آپارتمانی و مجتمع‌های مسکونی امروزی یادآور شکست پروئیت ایگو1 و تأویل مینورو یاماساکی2 از معماری مدرن در دهه هفتاد می‌باشند. ساخت و سازی که با توجه به نتایج تاریخی آن، بزهکاری و برخی دیگر از نابهنجاری‌های اجتماعی را در پی داشته است (نزبیت، 1396). علی‌رغم تمرکز بازار تجاری مسکن و معماری به این شیوه مسکن انبوه، پژوهش‌های متعددی که بر روی مسکن مهر (حدود 92 مورد) (Ensani, 2021) و برخی دیگر از نمونه‌های موردی صورت گرفته است، حاکی از پیامدهای منفی این شیوه معماری مسکن است. از میان این نتایج می‌توان به بحران‌های کیفی زندگی ساکنین (تکاوران، 1399)، هویت سکونتگاه‌های خوابگاهی، سطح پایین همبستگی جامعه، کاهش تعاملات اجتماعی و فقدان هویت کالبدی (زارعی و همکاران، ؟) اشاره نمود. از سوی دیگر، ویلا سازی‌های شخصی رایج در طی یک دهه اخیر معماری معاصر ایران، باوجود برخی از کیفیت‌های مطلوب کالبدی و کیفی، تنها به طبقات محدودی از جامعه تعلق یافته‌اند و اقشار کم‌درآمد و طبقات متوسط و پایین جامعه از تجربه این‌گونه مسکن محروم می‌باشند. شایان‌ذکر است این شیوه معماری خود نیز بازتابی از آثار پست‌مدرن سفید3 دهه شصت و هفتاد میلادی بوده که برخی از منتقدین غربی آن را “لوکوربوزیه آلامد4” نامیده‌اند. این منتقدین با اشاره به‌ضرورت مسائل اجتماعی و پیامدهای منفی بازتولید مسکن لوکوبوزیه، ویلاهای پنج معمار نیویورکی و بخصوص آثار دهه شصت ریچارد مایر را ساختمان‌هایی برای ثروتمندان تازه به دوران رسیده تلقی داشته‌اند (مزینی، 1391). با توجه به مطالب مطرح‌شده و ضرورت‌های تاریخی، “معماری برای مردم”5 را می‌توان به‌عنوان یکی از راهکارهای مفید در رفع معضل مسکن تصور نمود.
این رویکرد معاصر اگرچه به‌طورجدی در اواخر دهه نود میلادی و توسط برخی از نهادهای مردمی مطرح گردیده است (Architecture for Humanity, 2021)، اما در طول نیم‌قرن گذشته موردتوجه بسیاری از متفکران و معماران سرشناس قرار داشته است. حسن فتحی6 معمار معاصر مصری در شرح مفهوم “معماری برای فقرا”7، با اشاره به هزینه بالای ساخت‌وساز مدرن مسکن، هدف خویش را خلق الگوی ساخت مسکن ارزان‌قیمت تعریف می‌دارد. وی با بهره‌گیری از عناصر کالبدی معماری بومی و روستایی مصر و نیز به‌کارگیری شیوه‌های سنتی ساختمان‌سازی، مسکنی ارزان‌قیمت را برای توده‌های مردم پدید می‌آورد (بانی مسعود، 1386). علاوه بر فتحی، چارلز کوریا8 و بالکریشنا دوشی9 نیز در دهه شصت میلادی با ادغام اسلوب وارداتی معماری (بخصوص آثار لویی کان در هند) و خصوصیات معماری بومی هند، شیوه‌ای از خانه‌سازی بومی را پدید آورده‌اند. خانه‌سازی‌های دوشی اگرچه بیشتر موردتوجه طبقه مرفه در حال ظهور قرار داشته، اما الگویی مناسب برای ساخت‌وساز مسکن را مطرح می‌سازد. این شیوه در خانه‌سازی جی. اف. زواکو10 نیز قابل‌مشاهده است. خانه‌هایی برای تعطیلات در اغادیر11 مراکش که در آن قالب‌های سنتی و شیوه‌های ساخت‌وساز مدرن با یکدیگر ترکیب‌شده‌اند (کرتیس، 1390). از میان آثار مشابه ساخته‌شده در ایران نیز می‌توان به گل تافتن نادر خلیلی (بانی مسعود، 1386) و پروژه شوشتر نو کامران دیبا اشاره نمود (بانی مسعود، 1390).
در رویکرد معماری برای مردم، طراح و معمار به همراه ساکنین بومی در نقشی مشابه با فعالین اجتماعی12 در کنار یکدیگر به ارائه راه‌حل‌هایی خلاقانه در جهت رفع مشکلات و ضرورت‌های پروژه می‌پردازند. در این برخورد معمار با نگاهی انتقادی به مسائل اجتماعی، راهکاری برای شرایطی خاص را ارائه می‌دهد. این رویکرد نه‌تنها شامل تمرین‌هایی نظری بلکه مبتنی بر تمرین‌های طراحی است که گونه نوینی از بنا را به همراه دارد (Shall, 2009). هدف اصلی این تشکل‌های مردم‌نهاد و رویکرد معماری برای مردم، ارتقاء کیفی سطح زندگی ساکنین در کنار ضرورت مسئله مسکن می‌باشد (Zubir, Amirrol & Samah, 2006) و این گرایش معاصر، در یک شبکه جهانی به دنبال رفع و بهبود پیامدهای ناشی از مشکلات زیستی و اجتماعی می‌باشد که محیط زندگی انسان معاصر را تحت تأثیر قرار داده است. لذا به عقیده برخی می‌توان رویکرد معماری برای مردم را طراحی برای ساخت آینده‌ای پایدار تلقی نمود (National Design Awards, 2021). به‌کارگیری فن‌های سنتی و مصالح بومی در کنار مشارکت مردمی در ساخت پروژه‌های مسکن مردمی ازجمله راهکارهای موردبحث در معماری مردم-نهاد13 می‌باشد. شیوه‌ای که با توجه به بستر معماری سنتی و بوم آورد ایران، می‌تواند در آینده به حل بسیاری از معضلات مسکن و بخصوص مسئله حاشیه‌نشینی در کلان‌شهرها کمک شایانی نماید. به عقیده راپاپورت14 معماری برخاسته از خصوصیات بومی می‌تواند به شیوه‌ای ساده و مردمی‌تر ضمن برطرف نمودن نیازهای اولیه ساکنین و کاربران، به ارتقا هویت و ارتباطات فرهنگی بپردازد که نظیر پوشاک و رفتارهای غیرکلامی مختص به یک منطقه یا فرهنگ خاص می‌باشند (بانی مسعود، 1386؛ راپاپورت، 1384). موفقیت معمارانی نظیر آلخاندرو آروانا15 (معمار اهل شیلی) در کسب جایزه پریتزکر۱۶ 2016 حاکی از اهمیت این شیوه معماری در جهان معاصر می‌باشد، امری که خواسته یا ناخواسته از مرکز توجه جامعه حرفه‌ای معماران ایران در طی چند سال اخیر به دورمانده و یا در حد پروژه‌های تمرینی با مقیاس خرد تقلیل یافته است.
پی‌نویس:
1-Pruitt-Igoe
2-Minoru Yamasaki
3-پنج معمار نیویورکی یا “The Whites” که برخلاف جریان پست مدرنیسم رابرت ونتوری به احیای معماری مدرن دهه بیست و سی میلادی پرداختند. این پنج معمار شامل پیتر آیزنمن، مایکل گریوز، جان هیداک، چارلز گواتمی و ریچارد مایر می باشند.
4- A la mode
5-Architecture for Humanity (AFH)
6-Hassan Fathy
7-Architecture for the Poor
8-Charles Correa
9- B. V. Doshi
10- Jean-François Zevaco
11- Algadir
12- Activists
13- Non-Governmental Organisation (NGO)
14- Amos Rapoport
15- Alejandro Aravena
۱۶- The Pritzker Architecture Prize
منابع:
-بانی مسعود، امیر، 1386، پست مدرنیته و معماری (بررسی جریان های فکری فکری معماری معاصر غرب 1960-2000)، اصفهان: نشر خاک.
-بانی مسعود، امیر، 1390، معماری معاصر ایران: تکاپوی بین سنّت و مدرنیته، تهران: نشر هنر معماری قرن.
-تکاوران، قمر، 1399، «مسكن مهر؛ سرپناهي براي خواب، يا مكاني براي زندگي». خبرنامه روابط عمومی صندوق کارآفرینی امید.
-راپاپورت، آموس، 1384، معنی محیط ساخته شده: رویکردی در ارتباط غیرکلامی، ترجمه فرح حبیب، تهران: شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری.
-زارعی، بهادر و دیگران، ؟،« آسيب شناسي طرح مسكن مهر به عنوان گامي به سوي برقراري عدالت اجتماعي زمين در ايران».
-کرتیس، ویلیام جی.آر، 1390، معماری مدرن از 1900، ترجمه مرتضی گودرزی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت) مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
-مزینی، منوچهر، 1391، از زمان و معماری، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
-نزبیت، کیت، 1396، تئوری معماری پست مدرن (1965-1995) (جلد اول)، ترجمه پویان روحی، تهران: کتابکده کسری.
-Shall, S., 2009, “Design Like You Give a Damn: Architectural Responses to Humanitarian Crises ‐ Architecture for Humanity and Expanding Architecture: Design as Activism ‐ Edited by Bryan Bell and Katie Wakeford”, Journal of Architectural Education 62 (4): 132-134.
-Zubir, S.S., H. Amirrol & N. A. Samah, 2006, Architecture For Humanity: Sharing The Experience Of MERCY Malaysia Core House Project In Banda Aceh, Indonesia, Management of Natural Resources, Sustainable Development and Ecological Hazards, 99: 403-412.
-Architecture for Humanity, (2021), Online at http://www.architectureforhumanity.org/category/about, [Date of access: 01/03/2021].
-Ensani, (2021), Online at http://ensani.ir/fa/article/search/advance-search, [Date of access: 01/03/2021].
-The Pritzker Architecture Prize, (2021), Online at https://www.pritzkerprize.com/biography-ale-jan-dro-ara-ve-na, [Date of access: 01/03/2021].
-National Design Awards, (2021), Online at https://web.archive.org/web/20090727173602/http://www.nationaldesignawards.org/2008/honoree/architecture-for-humanity, [Date of access: 01/03/2021].